ლენტეხის ისტორია

                                                                  სვანური ქუდი

     

 

სვანი კაცის ჩაცმულობის ერთ–ერთი ყველაზე  დამახასიათებელი ატრიბუტი სვანური ქუდია.

სვანური ქუდი სამი ფერისაა. ეს მისი კიდევ ერთი საიდუმლოებაა. შავი ფერი-ქვესკნელი ანუ გარდაცვალებულთა სულები,
თეთრი-ზესკნელი ანუ ანგელოზები, წმინდანები,
ნაცრისფერი ანუ წუთისოფელი, რომლის მკვიდრიც ვართ ჩვენ ცოცხალი ადამიანები.
ცოდნას ფერთა მნიშვნელობის შესახებ მოიცავს თეთრი და შავი, ხოლო მათი შერევა ნაცრისფერს გვაძლევს, რომელიც ერისკაცის თავსაბურავია ნიშნად იმისა, რომ იგი ფლობს ცოდნას ქვესკნელისა(შავისა) და ზესკნელისა(თეთრისა), ამიტომ ნაცრისფერი ქუდი შეიძლება დაიხუროს საერო მოძღვარმა, შავი ქუდი კი ბერმა.

იესო ქრისტემ ჯვარცმით გამოისყიდა ცოდვა ადამისა და გვაუწყა, მამაკაცი არისო თავი დედაკაცისა, აგრეთვე დედაკაცმა თავი დაიფაროსო ლოცვის დროს, ხოლო მამაკაცმა ქუდი მოიხადოსო.

“სვანური ქუდის პირველი წრე დედაკაცის მიერ მიცემულ ახალ აღთქმას ნიშნავს, ხოლო მეორე წრე ჯვრის ტვირთვას, ჯვარცმას გოლგოთის მთაზე, რომელიც ნიშნავს ,,თხემის ადგილს“, აგრეთვე, თავის არე, რომელსაც ეს ქუდი ფარავს, არის თხემის ადგილი,სადაც გადაიკვეთება ქუდზე ჯვარი. მამაკაცი დახურვისა და მოხდის დროს ჯვრის შუა ადგილს ეხება, ჯვრის გადაკვეთის ადგილას არის ჯვარზედ გაკრული მაცხოვრის თავი. სვანური ქუდი არის მძივი მარგალიტის, მდოგვის მარცვლისოდენი რწმენის სიმბოლოდ არის გაკეთებული გრეხილ ძაფზედ. ხოლო უსუპის სიმბოლო ფოჩი – დიდებულების სიმბოლო, მიანიშნებს იმაზე, რომ მამაკაცი არის მაკურთხებელი, წყლის კურთხევის ანუ იესო ქრისტეს ღმერთად განცხადების, მისი ჩასვლით იორდანეში, წყლით მონათვლისა და სხურების. სვანური ქუდი მთელი მისი გარეგნული ფორმით ლამპარს ჰგავს, ეს მაშინ, როდესაც მამაკაცი ქუდს მოიხდის და ფოჩს ამოაბრუნებს, რათა ამ ძაფით ქუდი ჩამოკიდოს.

 

                                                                            ისტორიული მიმოხილვა

    სვანები, ქართველთა ერთ-ერთი უძველესი შტო, წერილობით წყაროებსა და ზეპირსიტყვიერებაში იხსენიება, როგორც სვანი, სოანი, სანი, სონი, მშანი, მისიმიანი, სანიგი, სეანო-კოლხი, ეგრო-სეანი, ებზე, წანი და სხვა. სვანური ენა ენათმეცნიერთა მტკიცებით წინარე ქართველური ფუძე-ენიდან მომდინარეობს. ქართულთან და ზანურთან (მეგრულ-ჭანურთან ) ერთად შეადგენს იბერიულ-კავკასიური ოჯახის ქართველურ ენათა განშტოებას. ამას ადასტურებს სვანურ ენაში კარგად შემონახული უძველესი ქართველური ლექსიკა და მისი არქაული ნიშნები. სვანურ ენაზე ლაპარაკობენ მესტიისა და ლენტეხის რაიონებში, აგრეთვე კოდორის ხეობაში (აფხაზეთის სვანეთი). ლათის და აჟარის საკრებულოს მცხოვრები. სვანურ ენაში ოთხი დიალექტია ბალსზემოური, ბალქვემოური(ზემოსვანური), ლაშხური და ლენტეხური (ქვემოსვანური). სვანეთი, როგორც ადმინისტრაციული ერთეული, ადრინდელ საუკუნეებში კოლხეთის შემდეგ ეგრისის და აფხაზეთის (მე-8 მე-10სს), ხოლო უფრო მოგვიანებით მე-11 მე-15 საუკუნეებში გაერთიანებული საქართველოს სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა. ერთიანი საქართველოს სამეფო სამთავროებად დაშლის შემდეგ სვანეთი დაიყო: 1.ე. წ. დადეშქელიანთა სამთავროდ (ზემოსავანეთის დასავლეთ ნაწილი), აფხაზეთის სვანეთი და ჩრდილო კავკასიის ცენტრალური მთიანეთის ნაწილი. 2. ბალზემოსვანეთად (ზემოსვანეთის აღმოსავლეთი ნაწილი ე. წ. ,,თავისუფალი სვანეთი) 3. ქვემო სვანეთად (მდ. ცხენისწყლის ხეობა-ლაშხეთის, ჩოლურის და ლენტეხის თემებით). მე-13 საუკუნის პირველ ნახევარში ქვემო სვანეთი ლეჩხუმთან ერთად ოდიშის მთავარმა დაიმორჩილა. ამიტომ მას სხვანაირად სადადიანო სვანეთსაც უწოდებდნენ. ლენტეხის რაიონი, ანუ ქვემო სვანეთი, როგორც ცალკე ტერიტორიული ერთეული, სათავეს სწორედ მე-18 მე-19 საუკუნეებიდან იღებს. სვანებმა ქრისტიანობაც დანარჩენ ქართველებთან ერთად მიიღეს და დღემდე ინარჩუნებენ, როგორც ერთადერთ და ძირითად აღმსარებლობას. ამაზე მეტყველებს სვანეთში ქრისტიანული ეკლესია-მონასტრების სიმრავლე. სვანთა საერთო ქართულ-ეროვნული აზროვნების, ცნობიერებისა და თვითშეგნების თვალსაზრისით ნიშანდობლივია ლატალის თემის სოფელ მუხურის ერთ-ერთი ეკლესიის ხატის წარწერა: ,,წმინდაო მთავარ ანგელოზო მუხურისაო, ხელთუქმნელო, ადიდენ მეფენი ბაგრატუნიანნი და დიდებულნი და ერთობილი საქართველო და ერთობილნი სუანნი.“ საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ქვემო სვანეთი 8 წლის განმავლობაში ლეჩხუმის მაზრაში შედიოდა. 1921წლამდე ქ. ქუთაისის გუბერნიის ლეჩხუმის მაზრაში, ხოლო 1921წლიდან 1929 წლამდე ლეჩხუმის მაზრაში (გუბერნიის გარეშე). 1929 წელს ქვემო სვანეთის მოსახლეობამ თბილისში გაგზავნა დელეგაცია, რომელიც მოითხოვდა ზემო სვანეთის მაზრასთან შეერთებას. 1929 წლის ოქტომბერში საქართველოს მთავრობამ მიიღო დადგენილება ქვემო სვანეთის რაიონის შექმნის შესახებ. 1953 წლამდე ეწოდებოდა ქვემო სვანეთის რაიონი. საქ. სსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის 1953 წლის 22მაისის ბრძანებულებით ქვემო სვანეთის რაიონს ეწოდა ლენტეხის რაიონი, ხოლო ზემო სვანეთის რაიონს-მესტიის რაიონი. 1969 წლის 6 აგვისტოს ბრძანებულებით ლენტეხის რაიონული ცენტრი დაბად გარდაიქმნა.                                      

                                                             

 

                                                                                       

                                                                                            წიგნი

                                                                                      სასიხლო საქმისა

                                                                                 ბალს-ზემო  სვანეთსა

                                                                                              და

                                                                                  თავად ჯაფარიძეთა შორის

                                                                                    1490-1503 წლებში

                    წიგნის შედგენა მიეკუთვნება 1503 წელს. მდივან-მწიგნობარი: ფალავანდ ფალავანდიშვილი.

....... მოუხედით და თქუენი ბიძანები თვალია და ივანე მოგუეწივნეს და შეგუებნეს. მოგუერია ცოდვა, ეშმაკის მანქანებითა შემოგუერივნეს. მერმე დაგუიწყეტ მტერობა თქუენ ჯაფარიძემან სარგის და აღარც გაგუიშუით საჯამაგიროდ, აღარც რაჭას და ლეჩხუმს სამუშირაოდ გამოგუიშუით. შუიდს წელიწადს ასრე ვიყვენით, რომე სრულიად სუანეთის ქუეყანასა საზიარებელს ვეღარ ვიშოვებდით და არც ვის მარილის გემო გუინახავს. მერმე მიგუჭირდა და აღარა ღონე გუქონდა, შევიყარენით და ოთხასი საპალნე ცხენი წამოვიტანეთ, თუითოს ცხენსა ოროლი კაცი წამოვჰყევით.

       ჩამოვედით ლეჩხუმს და რაც სავაჭრო გუახლდა გავჰყიდეთ და ვისაქმეთ. ავჰკიდეთ ღუინო და წამოვედით. თავი მორჭმული გუეგონა, აღარას მოველოდით. თურმე კუჭაიძე და ლაშხიშვილი შემორჩენილი გუყუა. როგორც ჩუენ სავაჭროდ ჩამოვედით, კუჭაიძესა და ლაშხიშვილს  თქუეითუის კაცი გამოეგზავნა, თქუენ სრულიად რაჭველნი შეგეყარა და ასრე მოსულიყვენით რეხტაშიგა, რომ ჩუენ თქუენი მოსლვა ვერათ საქმით ვერ შევიტყევით. წინათ თქუენ დაგუხუდით, უკანით კუჭაიძე, ლაშხიშვილი, ინასარიძე და გარეყანიძე მოგუეწივნეს, გავიყავით წინა უკანა და დაგვხოცეთ და ამოგუწყუიტეთ.  რვაასის კაცისაგან ოთხასის მეტი აღარ მოვრჩით. ეს ყუელა კაცნი დაგუხოცეთ და ოთხასი ცხენი, ყუელას ღუინი ეკიდა, მისის საპალნით წაგუართუით.

ამას გარეთ სხუა მრავალი მტერობა გუიყავით და ვერსით საჯამაგიროდ ვერ გაგეპარენით, ამისი ღონე ვერ დავდევით რომ გზა გუეშოვნა. ასი სუანი დვალეთისაკენ გავიპარენით, კახეთს საჯამაგიროდა წავედით. მის წასვლა ვერ შეგუიტყევით და მერმე შინისაკენ რომ შემოვიქეცით, იმავ დვალეთზედ წამოვედით,-დაგუხუდით გლოლას და ჭიორასა შუაზედან და მოგუიჭირეთ ხელთა, დაგუძარცუეთ, ასის კაცისაგან ორი მოამბედ გაუშუით, სხუა ყუელა ტყუედ წაგუასხით, ჩუენის მონაგებიანად ონს მიგუასხით, საქონელი სალაროში შეიტანეთ და ჩუენ დარჯილნი, საბრალონი, საღორესა  და საბატეში შეგუყარეთ. ნააღდგომევიდაღმა ენკენისთუემდის იმაშიგ ტყუედ ვიყვენით. ღონე აღარა გუქონდა, დავიხსენით თავი და თუითო კარგი აბჯარი ჩუენის თავის სახსრად გამოვიღეთ და გარჯილი სული ამით შევირჩინეთ.

          სხუა რასდენი ჭირი და მტერობა გარდაგუეკიდა, კაცის ენა როგორ იტყუის. ვიყუენით სრულიად ეცერს აქეთ რაც სუანეთი არის თორმეტს წელიწადსა ასრე შეწყუდეულნი, რომ ვერც გურიისაკენ, ვერც  ვი|უ|ჩირეთ. და მერმე შევიყარენით სრულიად სუანთ ჩენილები და ვქენით ვაზირობა. მივედით ეცერს, რუჩაგიანსა და დადიშკელიანსა შევეხუეწნით და დადიანთან გავგზავნეთ. ამისი აჯა ვსთხოეთ, რომ მეფეთა-მეფეს პატრონს ალექსანდრესთან აჯა ეთხოვნა.

ღმერთმან გაუმარჯოს პატრონს დადიანსა. ჭყონდიდელი გაეგზავნა და შეხუეწოდა ალექსანდრე მეფესა, ეაჯებინა და ეპატივებინა ბატონის დადიანისათუის, და ასრე ებრძანა მეფეთ-მეფესა პატრონსა ალექსანდრეს თუ, ჯაფარიძისთანა თავადი რაჭას არა მყავსო; თუ ჯაფარიძის სისხლს გარდიხდიანო, სუანთ გზას მივცემო და ჯაფარიძეთაც ჩამოვხსნითო, თუ არა ჯაფარიძის საქმეს არ გარდავსწყუეტო, ჯაფარიძენი უბრალოდ დახოცეო, მწუედ მძლავრნი კაცნი არიანო და სრულიად რაჭველნი და ლეჩხუმელნი დამეკარგუიანო.  და თუ ამ ჯაფარიძის საქმეს გარდასწყუეტნო, მოიყენე კარსა და რა რიგადაც სჯობდეს და ემართებოდნენ, ჯაფარიძესაც გარდუწყუიტონ და შემოვიწყობთო.

ამაში გამოხდა ხანი და მივედით დადიანთან სრულიად ჩენილები. წამოგუიძღუა თუითან ბატონი დადიანი და გეგუთს მივედით. შეიქმნა საქმობა და სანახშირე გუთხოეს ჯაფარიძეთა. დასხდეს თუითან მეფეთ-მეფე პატრონი ალექსანდრე და დადიანი ბატონი მამია, ფალავანდიშვილი ზუიადი, ჭილაძე ლომკაცი, ერისთავი კახაბერი, ამირეჯიბი რამინ და ფალავანდიშვილი ფალავანდი. ქნეს მოკითხული და სიგელიც მოატანინეს ჯაფარიძეთა. და მეტად უზომოდ დიდი სისხლი და სანახშირე ეწერა. ამაზედ იანგარიშეს. და {......} ასი კაცი მოეკლა  ჯაფარიძეთა და სხუა მრავალი ავი დამართებოდა ჯაფარიძეთაგან სუანთა; დაუდევით სიგელი სუანთა და გარდაიხადეს.

და მოვაცემინეთ ლაშხეთს სოფელი და ციხე, ხერიას ცხრა კუამლი კაცი, და ერთი მომცრო მონასტერი წმიდის გიორგისა თექსუმეტით ჯუარხატითა, ოთხთავითა, საწინასწარმუეტყუელოითა, სამოციქულოითა, მარხუანიტა, ტიბიკონითა, სტოდიელთა.

ამას გარეთ მოგეცით ოსეთის პირად მთიულეთს ხიდურას ოცი გლეხი, ერთი კარგი ციხე, ორი მონასტერი: ერთი დიდი გუმბათიანი მთავარანგელოზთ მონასტერი ორით დიდით ოქროს ხატითა, ოცდათვრამეტითა სხუა დიდით ხატითა, თორმეტით ოქროისა და ვერცხლის კანდლითა, მისით სამონასტრო წიგნებითა,-დიდით გულანითა, ოთხთავითა, სამოციქულოითა, საწინასწარმეტყუელოითა, მარხუანითა, მეტაფრასითა, დავითითა, დავითის თარგმანითა, ოთხთავის თარგმანითა, ენქეროსნით წინამძღურითა; მეორე წმიდის გიორგის საჯანის დიდი სიონი მონასტერი, ოცდათორმეტით ჯუარ-ხატითა და რაც სამონასტრო წიგნი არის მით სრულიად გათავებული, და საბატონო დეკანოზი; წინამძღუარს ოცი კუამლი კაცი და დეკანოზს რვა კუამლი კაცი.

ამის გარეთ იქივ ხიდურ[ა]ს ერთი აზნაურ-შვილი სოსაგიძე მისიტა ციხითა, თორმეტი კუამლი კაცითა.

სხუა მთიულეთს ციხე და სოფელი  [ბ]რილი, ოცდაოთხი კუამლი კაცი, ერთი ეკლესია თხუთმეტით პატიოსნით ხატითა და მისით წიგნებითა სრულობით შემკობილი.

თევარეშოს თექუსმეტი კუამლი კაცი და ციხე სხუა, და არიშიძე ლომი მისით ციხითა, ორმოცით კუამლით კაცითა.

ზედ-ქალაქსა კარგი საბატიო გუმბათიანი საყდარი ჯუარცმისა საეფისკოპოზო მისით მოთუალმარგალიტულით ომფორითა შემკობილი, რაც ეფისკოპოზსა და იმისთანას საყდარს ეკადრების, იმისთანას წიგნებით სრულად გათავებული, ასის კუამლით კაციტა.

და ღებს ორი აზნაურშვილი გიგაშვილები მისით ციხითა და სამოცდათორმეტითკუამლით კაცითა.

შოდას  წმიდის გიორგის ეკლესია და სოფელი, ოცდახუთი კუამლი კაცი და ციხე.

ჩუეშოს ციხე და შუიდი გლეხი.

ჭიორას ციხე და სოფელი, თექუსმეტი კუამლი გლეხი.

ბუბას კარგი ეკლესია, ციხე და სოფელი, -ეკლესია კარგის ჯუარხატითა, ოცდახუთი გლეხი.

სხუა ღების შესავალი სოფლები.

ჯუმლად ოთხასი კუამლი კაცი.

სამი საშავარდნე სხუა, ყოვლის დღის სანადიროები საჯიხვე, ზოფახითო, კირტიშო, ედენ, გილოინა, რიონის სათავე, სხუა სანადიროები არჩუისა.

ამ მამულს გარეთ სამასი სამანქანური და ზედალური აბჯარი, სამასი ვერცხლის ჭურჭელი: სურა-თეფში, ჩორღათო და თასი, ვერცხლის ტაშტი, წურწუმა, კახთ მეფის ნაპარევი.

ამას გარეთ სამასი დიდი და სუბუქი ქუაბი, სამასი ჯორი, სამასი კარგი ულაყი.

ამას გარეთ ვეღარა ამოგივედით, არ შეგუჯერდით, ამისათუის რომე თქუენი სწორი კაცი სუანეთს არ იყო, და სხუა ვეღარა ღონე ვქენით, სრულიად სუანთა ეცერ აქათ ყუელამან  თქუენი ბაჟი დავიდევით, სრულად მულახელთა და მულახის შესავალტა, უშკულელთა და უშკულის შესავალთა. აწე მოგუიხსენებია გლოლას ზედათ, ცენას იქით, ოსეთს აქათ, სრულად მთიულეთის თემი, მათით სამართლიანითა მთითა, ბარითა, საყდრებითა, წყლითა, წისქუილითა, სათევზაოითა, სანადიროითა, ველითა, სათიბითა, მისითა მიმდგომითა მართლით სამართლიანითა საძებრითა და უძებრითა და უძებრი მისით ყოვლითა. გქონდეს მკუიდრად და სამამულოდ თქუენ ჯაფარიძე სარგისს, აბესალამს და ვამიყს. ვინც ეს მოგიშალოს და შეგიცუალოს. წყეულიმც არის აქა და მერმესა მას საუკუნესა, ორთავე ცხოვრებათა შიგან თემისაგან, ან ბაჟისაგან, სადამდის სუანნეთი იხსენებოდეს, ან ჯაფარიძის გუარი იყოს ან იხსენებოდეს, ვინც შეგიცუალოს,  ან მოგიშალოს,-შემცაიცულების ქრისტიანობის სჯულისაგან, რისხავმცა მამა, ძე და სული წმიდა. აწ გქონდეს მკუიდრად სამამულოდ ჭიდროთა[ს] ზედათი, და გლოლას ზედათი, სუანეთს იქით, ოსეთს აქათი, სრულად მთიულეთი ოთხასი კუამლი აზნაურ-შვილიანად, გლეხიანად. სრულად ეცერს აქათ რაც სუანი იყოს ყუელამან ბაჟი [მოგცეს]. გიბედნიეროს ღმერთმან, როგორც ნასისხლსა მართებდეს. ვინც ამ მთიულეთს დაგეცილოს, და ან ბაჟსა, ამის პირისა და პასუხის გამცემი ჩუენ სრულად სუანნი ვიყვნეთ.

ამის გარეთ სააღაპოდ მოგახსენეს სამასი ნებიერი, ათასი ცხუარი და სამასი ლიტრა სანთელი.

დაიწერრა წიგნი ესე ქრონიკონსა რ[ჟ] და ერთსა, ელითა ფრიად ცოდვილისა ფალავანდიშვილის ფალავანდისითა. მოწამეცა ვარ ამ საქმობისა.